BRCA1 ve BRCA2 Genetik Testleri

Genetik faktörler, birçok kanser türünün gelişiminde önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle meme ve yumurtalık kanserlerinde etkili olduğu bilinen BRCA1 ve BRCA2 genleri, hücrelerin DNA onarım sürecinde görev alarak hücre büyümesinin kontrol altında tutulmasını sağlar. Ancak bu genlerde meydana gelen mutasyonlar, hücrelerin kontrolsüz çoğalmasına yol açarak kanser riskini ciddi şekilde artırabilir. Günümüzde uygulanan BRCA genetik testleri, kişinin bu mutasyonları taşıyıp taşımadığını tespit ederek gelecekte karşılaşabileceği kanser türlerine karşı erken önlem alınmasına imkan tanır. Erken teşhis ve risk yönetimi sayesinde, kanser gelişmeden önce önleyici tedbirler alınabilir ve yaşam süresi ile yaşam kalitesi korunabilir.

BRCA Nedir?

İngilizce “Breast Cancer Gene” ifadesinden türetilmiş bir kısaltmadır. Meme ile yumurtalık kanserine yatkınlıkla ilişkilendirilmiş BRCA1 ve BRCA2 adlı iki önemli geni ifade eder. Bu genler normalde hücrelerin DNA’sını onaran ve tümör oluşumunu engelleyen koruyucu görev üstlenir. Ancak bu genlerde meydana gelen mutasyonlar, hücrelerin DNA onarımını yapamamasına ve dolayısıyla kontrolsüz büyüyerek kansere dönüşmesine yol açabilir. BRCA mutasyonu taşıyan bireylerde özellikle meme ve yumurtalık kanseri riski toplum geneline kıyasla çok daha yüksektir.

BRCA1 ve BRCA2 Genleri Ne İşe Yarar?

BRCA1 ve BRCA2 genleri, DNA tamiri ve hücre bölünmesinin düzenlenmesi açısından hayati bir role sahiptir. Normal işleyişlerinde, hücrelerin hasar gören genetik materyalini onararak kanserleşmenin önüne geçerler. Ancak bu genlerdeki mutasyonlar DNA hasarının birikmesine neden olur ve zaman içinde kanser gelişme riskini artırır.

BRCA1 ve BRCA2 genlerinin işlevleri şöyledir:

• DNA tamiri: Çift zincirli DNA kırıklarını onararak genetik bütünlüğün korunmasını sağlar.
• Tümör baskılama: Hücrelerin kontrolsüz çoğalmasını engeller.
• Hücre döngüsü düzeni: Hücre bölünmesi sırasında olası hataları düzeltir.
• Apoptoz kontrolü: Onarılamayan DNA hasarı olduğunda hücrelerin kontrollü ölümünü sağlar.
• Kalıtsal kanser riskinin azaltılması: Normal BRCA genleri, nesiller boyu kanserden koruyucu bir bariyer görevi görür.

BRCA Gen Mutasyonu Hangi Kanser Risklerini Artırır?

BRCA1 ve BRCA2 genlerindeki mutasyonlar, DNA onarım mekanizmasını bozarak birçok kanser türü için kalıtsal yatkınlık oluşturur. Bu mutasyonları taşıyan kişilerde en çok bilinen risk meme ve yumurtalık kanseridir. Ancak yapılan çalışmalar, bu mutasyonların prostat, pankreas ve bazı nadir kanserlerde de etkili olabileceğini göstermektedir. Mutasyonun türüne, bulunduğu gene ve bireyin yaşam tarzı faktörlerine bağlı olarak risk oranları değişebilir. Özellikle aile öyküsünde erken yaşta kanser bulunan bireylerde risk çok daha yüksektir.

BRCA mutasyonunun artırdığı başlıca kanser türleri şöyledir:

• Meme kanseri: BRCA1 mutasyonu taşıyan kadınlarda yaşam boyu meme kanseri riski %55–72 arasındadır. BRCA2 mutasyonu taşıyanlarda bu oran %45–69 civarındadır. Erkeklerde de özellikle BRCA2 mutasyonu meme kanseri riskini belirgin artırır.
• Yumurtalık kanseri: BRCA1 mutasyonu olan kadınlarda yaşam boyu yumurtalık kanseri riski %39–44’e kadar çıkabilir. BRCA2 mutasyonu taşıyanlarda bu risk %11–17 civarındadır.
• Prostat kanseri: BRCA2 mutasyonu taşıyan erkeklerde prostat kanseri riski, genel nüfusa göre 2–6 kat daha fazladır. BRCA1 mutasyonu da riski artırabilir ancak BRCA2 kadar güçlü bir etkiye sahip değildir.
• Pankreas kanseri: Hem BRCA1 hem de BRCA2 mutasyonları pankreas kanseri riskini artırır. Özellikle aile öyküsü olan kişilerde bu risk daha belirgindir.
• Diğer kanserler: Melanom (özellikle BRCA2 ile ilişkili), tüpler ve periton kanserleri (yumurtalıkla ilişkili yapılar), endometriyal (rahim iç zarı) kanseri bazı çalışmalarda BRCA1 ile bağlantılı bulunmuştur.

BRCA Genetik Testi Kimlere Yaptırılmalı? Test Kriterleri Nelerdir?

BRCA1 ve BRCA2 gen testleri herkese rutin olarak uygulanmaz. Belirli risk gruplarında yapılması önerilir. Çünkü bu test, kalıtsal kanser riskini ortaya çıkarmak ve önleyici tedbirleri planlamak için kritik bilgiler sağlar. Ailesinde erken yaşta meme, yumurtalık, prostat veya pankreas kanseri öyküsü olan bireyler bu test için öncelikli adaylardır. Özellikle aynı ailede birden fazla kişide kanser öyküsü bulunması, iki taraflı meme kanseri vakaları veya erkek meme kanseri görülmesi, testin gerekliliğini artırır. Ayrıca BRCA mutasyonu taşıyan birinci derece akrabası olan kişilerin de test yaptırması önerilir.

BRCA genetik testinin önerildiği başlıca kriterler şöyle özetlenebilir:

• Aile öyküsü: Birinci derece akrabada (anne, kız kardeş, çocuk) 50 yaşından önce meme kanseri tanısı. Ailede birden fazla kişide meme veya yumurtalık kanseri öyküsü. Erkeklerde meme kanseri vakası.
• Kişisel kanser öyküsü: Erken yaşta (50 yaş altı) meme kanseri tanısı alan kadınlar. İki memede birden (bilateral) veya çoklu odaklı meme kanseri tanısı. Hem meme hem de yumurtalık kanseri tanısı almış kişiler.
• Diğer kanser türleriyle ilişkili durumlar: Ailede prostat, pankreas veya melanom gibi BRCA ile bağlantılı kanserlerin görülmesi. Aynı ailede hem meme hem yumurtalık kanseri öyküsünün bulunması.

BRCA Testi Nasıl Yapılır? Süreç Nasıl İşler?

Test için genellikle kan ya da tükürük örneği alınır. Bu örneklerde DNA analizi yapılarak BRCA1 ve BRCA2 genlerinde mutasyon olup olmadığı araştırılır. İşlem ağrısız ve hızlıdır; örnek alındıktan sonra genetik laboratuvarlarda detaylı inceleme yapılır.

Öncelikle kişiye genetik danışmanlık verilir. Danışmanlık sırasında testin amacı, olası sonuçlar ve bu sonuçların kişinin sağlığı ile ailesi üzerindeki etkileri ayrıntılı biçimde anlatılır. Daha sonra örnek alınır ve laboratuvara gönderilir. Analiz süreci birkaç hafta sürebilir. Sonuçlar çıktığında yine genetik danışman eşliğinde değerlendirilir. Eğer mutasyon tespit edilirse, kişiye hangi önleyici tedbirlerin alınabileceği, hangi taramaların daha sık yapılması gerektiği ve aile bireylerine test önerilip önerilmeyeceği detaylı şekilde aktarılır.

BRCA testi, kişinin gelecekteki kanser riskini belirlemede yalnızca bir adım olsa da sonuçlara göre yaşam tarzı değişiklikleri, sıkı takip programları ve bazı durumlarda koruyucu cerrahi gibi önlemler alınabilir. Bu nedenle test süreci, mutlaka uzman hekim ve genetik danışman eşliğinde yürütülmelidir.

BRCA Test Sonuçları Ne Anlama Gelir?

BRCA1 ve BRCA2 genetik testlerinin sonuçları, kişinin kanser riskini anlaması açısından büyük önem taşır. Sonuçlar genellikle üç şekilde değerlendirilir: pozitif, negatif ve belirsiz (önemi bilinmeyen varyant). Her bir sonuç, kişiye ve ailesine farklı sağlık planlamaları sunar.

• Pozitif Sonuç: Eğer testte BRCA1 veya BRCA2 geninde mutasyon saptanırsa bu, kişinin kanser geliştirme riskinin normal popülasyona göre çok daha yüksek olduğu anlamına gelir. Ancak pozitif sonuç kanser tanısı konduğu anlamına gelmez. Sadece gelecekte meme, yumurtalık, prostat, pankreas gibi kanser türlerine yakalanma olasılığının artmış olduğunu gösterir. Pozitif sonuç alan kişiler için düzenli taramalar, önleyici cerrahi (mastektomi, ooforektomi gibi) veya ilaçla risk azaltma yöntemleri gündeme gelebilir.
• Negatif Sonuç: Eğer ailede bilinen bir BRCA mutasyonu varsa ve test sonucu negatif çıkarsa bu, kişinin söz konusu genetik mutasyonu taşımadığı anlamına gelir. Dolayısıyla kanser riski toplumdaki genel seviyeye yaklaşır. Ancak negatif sonuç tamamen risksiz olunduğu anlamına gelmez; diğer genetik ve çevresel faktörler hala etkili olabilir.
• Belirsiz Sonuç (VUS - Variant of Uncertain Significance): Bazı durumlarda test sonucunda genlerde değişiklikler bulunur, ancak bu değişikliklerin kanser riskine etkisi bilimsel olarak tam açıklanamamıştır. Buna önemi bilinmeyen varyant (VUS) denir. Bu durumda hasta düzenli takip edilir ve ilerleyen araştırmalarla varyantın önemi netleştirildiğinde tekrar değerlendirme yapılır.

Sonuçların doğru yorumlanması için genetik danışmanlık çok önemlidir. Kişiye özel riskler, aile öyküsü ve diğer faktörler birlikte değerlendirilerek en doğru yol haritası belirlenir.

BRCA Mutasyonu Taşıyan Bireyler İçin Risk Yönetimi ve Önleyici Adımlar

BRCA mutasyonu taşıyanlar, kanser riskini azaltmak veya erken evrede yakalamak için özel bir takip ve önlem programına alınmalıdır. Bu program kişiye özel olarak planlansa da, genel yaklaşım birkaç başlık altında toplanabilir.

Önleyici adımlar şöyle sıralanabilir:

• Yoğun Tarama Programları: Meme kanseri için yıllık mamografi ve meme MR’ı gibi görüntüleme yöntemleri. Yumurtalık kanseri için düzenli ultrason ve CA-125 gibi kan testleri. Prostat ve pankreas kanseri için uygun tarama protokolleri.
• Koruyucu Cerrahi Seçenekleri: Yüksek risk taşıyan kadınlarda, ileride kanser gelişmesini önlemek amacıyla koruyucu mastektomi (memenin alınması) yapılabilir. Yumurtalık ve fallop tüplerinin alınması (salpingo-ooforektomi), özellikle çocuk sahibi olma planı tamamlandıktan sonra riski büyük oranda azaltır.
• İlaçla Risk Azaltma (Kemoprevensiyon): Tamoksifen gibi bazı ilaçlar, meme kanseri riskini azaltmak için kullanılabilir.
• Yaşam Tarzı Değişiklikleri: Sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz gibi faktörler riski azaltmaya yardımcı olur. Fazla kilonun kontrol altında tutulması özellikle hormon kaynaklı kanser riskini azaltır.
• Aile Bireylerinin Taraması: Pozitif sonuç alınan kişilerde, birinci derece akrabaların da test edilmesi önerilir. Böylece aile genelinde riskler daha iyi yönetilebilir.
• Psikososyal Destek: Pozitif sonuç alanlar için psikolojik destek ve danışmanlık çok önemlidir. Bu süreç, kişinin yaşam kalitesini korumasına yardımcı olur.

BRCA mutasyonu taşıyan bireyler için en önemli nokta, riskin tamamen ortadan kaldırılamayacağı ancak düzenli takip ve koruyucu önlemlerle büyük ölçüde azaltılabileceğidir. Kişiye özgü bir planlama yapılması, hem yaşam süresini hem de yaşam kalitesini belirgin şekilde artırır.