DEHB (ADHD) Nedir? DEHB Belirtileri Nelerdir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında en sık karşılaşılan nörogelişimsel bozukluklardan biridir. Çocuğun dikkatini toplamakta, dürtülerini kontrol etmekte ve enerjisini yönetmekte güçlük yaşamasıyla kendini gösteren bu durum, hem akademik başarıyı hem de sosyal ilişkileri olumsuz etkileyebilir. DEHB yalnızca “hareketlilik” ya da “yaramazlık” olarak değerlendirilmemelidir. Çünkü altında biyolojik, genetik ve çevresel pek çok faktör bulunur.

DEHB Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında başlayan ve yetişkinlikte de devam edebilen nörogelişimsel bir bozukluktur. Bu durum, dikkat süresinin kısa olması, dürtüsellik ve aşırı hareketlilik gibi temel belirtilerle kendini gösterir. DEHB yalnızca akademik başarıyı değil, aynı zamanda sosyal ilişkileri, aile içi iletişimi ve kişinin özgüvenini de olumsuz etkileyebilir. Beyindeki dopamin ve noradrenalin gibi nörotransmitterlerin işlevindeki dengesizlik, hastalığın temel mekanizmalarından biri olarak kabul edilir.

DEHB Açılımı Nedir?

DEHB’nin açılımı “Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu”dur. Bu tanım, bozukluğun yalnızca dikkat dağınıklığını değil aynı zamanda aşırı hareketlilik ve dürtüsel davranışları da kapsadığını ortaya koyar. Türkçe’de DEHB, İngilizce’de ise ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) olarak adlandırılır.

ADHD Nedir?

ADHD, İngilizce “Attention Deficit Hyperactivity Disorder” ifadesinin kısaltmasıdır. Dünya genelinde kullanılan bu terim, Türkçe’deki DEHB ile aynı anlama gelir. Her iki kavram da aynı klinik tabloyu tarif eder.

DEHB Neden Olur?

DEHB’nin kesin nedeni tam olarak bilinmez. Ancak genetik, biyolojik ve çevresel faktörlerin birleşimi ile ortaya çıktığı düşünülmektedir. Beyinde dikkat, planlama ve davranış kontrolünden sorumlu olan bölgelerde yapısal ve işlevsel farklılıklar saptanmıştır. Ayrıca bazı nörotransmitterlerin dengesizliği de bu bozukluğun gelişiminde önemli rol oynar.

DEHB’nin olası nedenleri şöyle sıralanabilir:

• Genetik yatkınlık: Ailede DEHB öyküsü olan çocuklarda görülme ihtimali artar.
• Beyin yapısındaki farklılıklar: Ön beyin ve frontal lob bölgelerinde gelişimsel farklılıklar saptanabilir.
• Nörotransmitter dengesizlikleri: Dopamin ve noradrenalin düzeylerindeki düzensizlik, dikkat ve davranış kontrolünü zorlaştırır.
• Çevresel faktörler: Kurşun gibi toksik maddelere maruz kalma veya ağır stres ortamlarında büyüme riski artırabilir.
• Beslenme ve uyku sorunları: Doğrudan sebep olmasa da belirtilerin şiddetini artırabilir.

DEHB Belirtileri Nelerdir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bireylerde farklı yoğunluk ve Belirtiler çocukluk döneminde ortaya çıkmakla birlikte yetişkinlikte de devam edebilir. Genel olarak üç ana grupta toplanan bu belirtiler; dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik başlıkları altında incelenir. Dikkat eksikliği olan çocuklar ya da yetişkinler odaklanmakta, verilen görevleri tamamlamakta ve detaylara dikkat etmekte zorluk yaşar. Hiperaktivite belirtileri, kişinin bulunduğu ortama uygun olmayan sürekli hareket etme, kıpırdanma veya konuşma davranışlarıyla kendini gösterir. Dürtüsellik ise düşünmeden hareket etme, başkalarının sözünü kesme ve sıra beklemekte zorlanma gibi davranışlarla öne çıkar. Bu belirtiler sadece akademik veya iş hayatını değil, aynı zamanda sosyal ilişkileri ve günlük yaşamı da olumsuz etkiler.

DEHB belirtileri aşağıda listelenmiştir:

• Dikkat gerektiren işlerde sık hata yapma ve ayrıntıları kaçırma
• Verilen görevleri veya ödevleri tamamlamada güçlük çekme
• Konuşurken ya da dinlerken sık sık dalıp gitme
• Günlük aktivitelerde unutkanlık (ders araçlarını, anahtarlarını, randevuları unutma)
• Uzun süre aynı aktiviteye odaklanamama
• Aşırı hareketlilik, yerinde duramama, kıpır kıpır olma
• Uygunsuz zamanlarda koşma, tırmanma ya da sürekli hareket etme isteği
• Çok fazla konuşma ve karşısındakini dinlemekte zorlanma
• Başkalarının sözünü kesme, sırasını bekleyememe, aniden cevap verme
• Düşünmeden hareket etme, sabırsız davranma ve riskli kararlar alma eğilimi
• Grup çalışmalarında veya oyunlarda kurallara uymakta zorlanma
• Sosyal ilişkilerde çabuk öfkelenme veya kırılma

DEHB Türleri Nelerdir?

DEHB her hastada aynı şekilde görülmez. Belirtilerin ağırlık kazandığı alana göre farklı türlere ayrılır. Bu ayrım, hem tanı sürecinde hem de tedavi planlamasında büyük önem taşır. Örneğin, bazı bireylerde dikkat eksikliği ön planda iken hiperaktivite ve dürtüsellik daha az görülür; bazı bireylerde ise tam tersi bir tablo ortaya çıkar. 

DEHB türleri şöyledir:

• Dikkat Eksikliği Baskın Tip (Inattentive Type): Daha çok odaklanma sorunlarıyla kendini gösterir. Çocuk ya da yetişkin görevleri tamamlamakta zorlanır, dalgınlık yaşar, unutkandır. Hiperaktivite belirgin değildir. Özellikle ders başarısızlığı ve işte performans düşüklüğü bu tipte daha sık görülür.
• Hiperaktivite-Dürtüsellik Baskın Tip (Hyperactive-Impulsive Type): Aşırı hareketlilik, yerinde duramama, sürekli konuşma, başkalarının sözünü kesme ve sabırsız davranışlar ön plandadır. Bu tip bireyler sosyal ortamlarda kurallara uymakta daha fazla zorlanır.
• Karma Tip (Combined Type): Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin birlikte görüldüğü en yaygın DEHB türüdür. Bu tipte akademik, sosyal ve davranışsal zorluklar daha yoğun yaşanır.
• Diğer Belirtilerle Seyreden Tip: Daha az rastlanan bu grupta belirtiler net bir kategoriye girmese de dikkat sorunları, hareketlilik ve dürtüsellik farklı kombinasyonlarla görülebilir.

DEHB Tanısı Nasıl Konur?

Öncelikle çocuk veya yetişkinin tıbbi öyküsü alınır, belirtilerin ne zamandır devam ettiği ve günlük yaşamı nasıl etkilediği sorgulanır. Ardından aileden, öğretmenlerden ya da yakın çevreden alınan bilgilerle kişinin farklı ortamlardaki davranışları incelenir. Nörolojik veya psikiyatrik değerlendirme ile diğer hastalıkların belirtilerle karışıp karışmadığı araştırılır. Gerekli görüldüğünde dikkat, bellek, öğrenme becerileri gibi alanları ölçen psikometrik testler uygulanır. Tanı koyabilmek için belirtilerin en az 6 ay süreyle devam etmesi, 12 yaşından önce başlamış olması ve günlük yaşamı olumsuz etkilemesi gerekir.

DEHB Tedavisi Var mı?

DEHB tamamen ortadan kaldırılabilen bir hastalık değildir. Ancak doğru yöntemlerle kontrol altına alınabilir ve bireyin yaşam kalitesi önemli ölçüde artırılabilir. Tedavide genellikle çok yönlü bir yaklaşım benimsenir. İlaç tedavileri, özellikle uyarıcı ilaçlar (stimulantlar), beyindeki dopamin ve noradrenalin düzeylerini düzenleyerek dikkat ve odaklanmayı artırır. Ancak tek başına ilaç tedavisi yeterli olmaz. 

Davranışçı terapiler, psikoeğitim, aile danışmanlığı ve okul desteği tedavinin önemli parçalarıdır. Çocuklarda sosyal beceri eğitimi, planlama yeteneklerini geliştirmeye yönelik çalışmalar yapılır. Yetişkinlerde ise iş hayatı ve sosyal ilişkilerde yaşanan sorunları azaltmaya yönelik stratejiler uygulanır. Düzenli uyku, dengeli beslenme ve spor da tedaviyi destekleyen unsurlar arasındadır. Erken tanı ve uygun tedaviyle DEHB belirtileri büyük oranda kontrol altına alınabilir.

DEHB Testi Nedir?

DEHB testi, bozukluğun varlığını kesin olarak kanıtlayan tek bir laboratuvar ya da görüntüleme testi değildir. Bunun yerine uzmanlar tarafından uygulanan standart değerlendirme ölçekleri ve davranış gözlemleri test sürecini oluşturur. En sık kullanılan yöntemlerden biri Conners Derecelendirme Ölçeği ve Vanderbilt Değerlendirme Ölçeğidir. Bu testler, çocuğun veya yetişkinin dikkat düzeyi, dürtüsellik ve hiperaktivite belirtilerini ölçmeye yarar. Ayrıca bilgisayar tabanlı dikkat testleri (örneğin TOVA testi) kişinin dikkat süresini ve yanıt kontrolünü değerlendirir. Test sonuçları, klinik gözlemler ve aile-öğretmen raporlarıyla birlikte değerlendirilir. Yani DEHB testi, tanıyı destekleyen bir araçtır; ancak tek başına tanı koymak için kullanılmaz.

DEHB Tanısı Konulan Birine Nasıl Davranılmalı?

Çevresindeki insanların yanlış tepkileri, eleştirileri ya da sabırsız davranışları DEHB tanısı almış kişilerin kaygı, öfke veya özgüven sorunları yaşamasına neden olabilir. Dolayısıyla aile bireyleri, öğretmenler, arkadaşlar ve iş çevresi, DEHB tanısı alan kişiye karşı daha bilinçli ve destekleyici bir yaklaşım sergilemelidir. Sabırlı, anlayışlı ve yapılandırıcı bir tutum, hem bireyin kendini kabul etmesini kolaylaştırır hem de toplumsal hayata uyumunu artırır.

DEHB tanısı konulan birine yaklaşımda dikkat edilmesi gerekenler şöyle sıralanabilir:

• Sabırlı olun: Yapamadıkları şeyleri eleştirmek yerine, küçük başarılarını övmek özgüvenlerini artırır.
• Net ve kısa talimatlar verin: Uzun açıklamalar yerine basit, anlaşılır yönergeler kullanmak odaklanmayı kolaylaştırır.
• Rutin oluşturun: Günlük yaşamda belirli bir düzenin olması (uyku, yemek, ödev saati gibi) kişinin dikkatini daha iyi yönetmesini sağlar.
• Görsel ve yazılı destek kullanın: Hatırlatma notları, çizelgeler ve görsel materyaller işleri takip etmelerine yardımcı olur.
• Olumlu pekiştirme yapın: Doğru davranışları ödüllendirmek, motivasyonlarını artırır.
• Duygusal destek sağlayın: Öfke nöbetleri, hayal kırıklıkları veya başarısızlık anlarında sakin kalıp onları anlamaya çalışın.
• Fiziksel aktiviteleri teşvik edin: Spor ve hareket, enerjiyi doğru kullanmalarını ve streslerini azaltmalarını sağlar.
• Önyargıdan kaçının: “Tembel” ya da “yaramaz” gibi etiketlerden uzak durmak, bireyin kendisini değersiz hissetmesini engeller.
• Okul ve iş çevresiyle iş birliği yapın: Öğretmenlerin ya da yöneticilerin durumu bilmesi, bireye uygun çözümler geliştirmeyi kolaylaştırır.
• Profesyonel destek alın: Psikolog, psikiyatrist ve özel eğitim uzmanlarının önerileri doğrultusunda hareket edin.

ADHD ve DEHB Farkı Nedir?

Aslında ADHD ile DEHB arasında içerik olarak bir fark bulunmamaktadır. Fark, sadece dil kullanımından kaynaklanır. ADHD, İngilizce “Attention Deficit Hyperactivity Disorder” ifadesinin kısaltmasıdır. Türkçe’ye çevrildiğinde bu tanım “Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)” olarak kullanılır. Yani her iki terim de aynı klinik tabloyu ifade eder. Ancak bazı kaynaklarda ADHD terimi, daha çok uluslararası literatürde geçerken DEHB ifadesi Türk tıp literatüründe tercih edilmektedir.

Çocuklarda DEHB Belirtileri Nelerdir?

Çocuklarda DEHB belirtileri dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik olmak üzere üç ana kategoride incelenir. Bu belirtiler sürekli hale geldiğinde ve çocuğun günlük yaşamını aksattığında profesyonel değerlendirme gerekir.

Çocuklarda dikkat eksikliği belirtileri şöyledir:

• Detaylara yeterince dikkat etmez, ödevlerinde veya oyunlarında sık sık dikkatsizlik hataları yapar.
• Uzun süre bir işe odaklanmakta zorlanır, sık sık başka şeylerle ilgilenir.
• Bir görevi tamamlama konusunda güçlük çeker, başladığı işi yarım bırakır.
• Günlük eşyalarını sık sık kaybeder (örneğin kalem, kitap, oyuncak).
• Yönergeleri dinlemez gibi görünür veya anlatılanları çabuk unutur.
• Zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınır veya ertelemeye eğilimlidir.
• Dış uyaranlara (ses, hareket vb.) karşı kolayca dikkati dağılır.

Çocuklarda hiperaktivite belirtileri şu şekilde sıralanabilir:

• Sürekli hareket halindedir; uzun süre oturmakta zorlanır.
• Ellerini, ayaklarını oynatma, kıpırdanma gibi huzursuz davranışlar gösterir.
• Sessiz aktiviteler yaparken bile gürültü çıkarabilir.
• Oyunlarda veya grup aktivitelerinde sırasını beklemekte zorlanır.
• Aşırı konuşur, başkalarının sözünü sık sık keser.
  Fiziksel olarak enerjik görünür, dinlenme ihtiyacını fark etmez.

Çocuklarda dürtüsellik belirtileri ise şu şekildedir:

• Düşünmeden hareket eder veya hızlı kararlar verir.
• Sabırsız davranır, sonuçlarını düşünmeden riskli davranışlar sergileyebilir.
• Başkalarının konuşmasını bölme, sorular tamamlanmadan cevap verme eğilimindedir.
• Grup içinde kurallara uymakta veya beklemekte güçlük yaşar.
• Duygusal olarak ani tepkiler verebilir (örneğin öfke, ağlama, gülme nöbetleri).

Bu belirtiler okulda öğretmen tarafından fark edilebileceği gibi evde ebeveynlerin gözlemleriyle de belirgin hale gelir. Çocuğun sosyal ilişkilerinde zorlanması, öğrenme güçlüğü yaşaması veya davranış sorunları göstermesi durumunda psikiyatrist veya nöropsikolog tarafından detaylı değerlendirme yapılması gerekir.

Çocuklarda DEHB Tedavisi

Tedavi süreci her çocuk için kişiye özeldir. Öncelikle çocuğun yaşı, belirtilerin şiddeti, eşlik eden duygusal veya öğrenme problemleri değerlendirilir. Hafif belirtilere sahip çocuklarda davranış terapileri ve ebeveyn eğitimi öncelikli olurken, belirgin ve yaşam kalitesini etkileyen vakalarda ilaç tedavisi gündeme gelir.

Ancak ilaç tedavisi tek başına yeterli değildir. Psikoterapi, oyun terapisi, özel eğitim ve okul desteği de tedavi planının önemli parçalarıdır.

Ebeveynlerin tedaviye aktif katılımı sürecin başarısı açısından çok önemlidir. Aile, çocuğun davranışlarını anlamayı, olumlu davranışları pekiştirmeyi ve öfke anlarında sakinleştirici yaklaşımlar sergilemeyi öğrenmelidir. Aynı şekilde öğretmenlerle iletişim içinde olunması, çocuğun okul ortamında da desteklenmesini sağlar. Tedavi süreci sabır gerektirir ve genellikle uzun vadeli bir takip planı oluşturulur. Doğru yönlendirmelerle DEHB’li çocuklar akademik başarı elde edebilir, sosyal ilişkilerini geliştirebilir ve duygusal olarak daha dengeli bir yaşam sürebilir.